Wat doen de mannen? Ze wachten. Tot iets openbreekt. 'Onheilszwanger,' zou je kunnen zeggen. We liepen de zaal uit. Toen bleef hij stilstaan en keek aandachtig terug. En zei 't Is een schilderij'. En nogeens 't is een schilderij. En sprak over de zachtheid van schaduwen op 35mm film versus video, het harde nieuwsmedium. Geen wonder hij begon als fotograaf. Hij brak sinds 2004 door met z'n schilderijen. Die waren in Bazel, Cleveland, Londen en Parijs te zien. Nog nauwelijks in Nederland. Wat gebeurt er in zijn werk?Borremans trekt, zegt hij, de algemeen geaccepteerde versie van de werkelijkheid - de wereld zoals we die van televisie kennen - in twijfel. Zijn werk is óók een vorm van mediakritiek. Hij maakt nooit afgeronde verhalen, al zitten ze vol - in zijn woorden - insinuaties en suggesties. Schertsend noemt hij zichzelf een rebel die zijn eigen ding doet, buiten de modes. Zijn 'tableaux vivants' zijn nog te zien tot 4 november in De Appel in A'dam. In het tijdschrift Kunstschrift binnenkort meer Borremans.

 Hier foto's van het grafmonument dat z'n vrienden op de Campus van Norwich hebben opgericht. Een cirkelvormige houten bank, gebaseerd op de 'Ringen van Saturnus', de titel van zijn boek uit 1997 dat in deze omgeving speelt. Op de ringen staat te lezen: 'Unerzähltbleibt die Geschichteder abgewandtenGesichter'Sebalds favoriet, de rode beuk is in het midden geplant. Zegt Ria in Amsterdam: 'Hij heeft geprobeerd die afgewende gezichten een gezicht te geven in z'n boeken.' Ze schetst haar vriend: gekleed als een Engelse gentleman. En heel sociaal: 'Op z'n kantoor wachtten altijd mensen om met hem te praten.

 We hadden heel veel bijeenkomsten, ook etentjes. 's Avonds gingen we vaak een borrel drinken op de campus met een stel mensen en we praatten over alles. Zijn vrouw Ute kwam niet mee. Die hield zich los van zijn professionele leven. Als je hem uitnodigde kwam ie altijd. Altijd. Nog nooit iets afgezegd. Hij is hier een keer geweest. Je kwam hem tegen in Noord soms.' Hij kende Nederland?'Als je vanuit Norwich komt moet je altijd Amsterdam aandoen. En soms knoopte ie daar een paar dagen aan vast.' In z'n boeken is ie tamelijk eenkennig. Iemand die in z'n eentje reist. Dat was ook zo?''Ja. Hij ging altijd alleen.'Dat eenzelvige uit die boeken?'Max was iemand die het leed van de hele wereld op z'n schouders meedroeg. Hij kon daar heel luchtig over doen en grapjes over maken, maar hij leefde heel zwaar.' Later meer.

Op 21 oktober verschijnt de doos samen met een schitterend fotoboek bij In de Knipscheer) van Molly McKenzie die het allemaal meemaakte en vastlegde. In 1968 maakte ik de eerste radio-opnamen van ze. Traditionele Amerikaanse muziek, deels afkomstig uit de verzameling van dominee van Beusekom, Jaap z'n vader. De bezetting was toen: fiddle (Joost Belinfante), theekistbas, gitaar, wasbord (Ernst), banjo (Jaap) en mondharmonica (Huib Schreurs). Plus van allerlei eromheen en meerstemmige zang. Ze zaten toen nog op school. Twee jaar later mocht ik meedoen aan de productie van hun eerste langspeelplaten. Toen in een andere samenstelling, ook met elektrische instrumenten erbij.En ja., CCC Inc. was in die tijd een 'commune', die woonde in de Peel, in een boerderij in Neerkant (gem. Deurne). Waarover later meer.

Weer gaat het over wat ik maar noem 'de afstand tussen mensen'. Zoals het op televisie net lijkt of je deel uitmaakt van één grote gezellige familie, zo ontvouwt Ton Rozeman hoe het in huiskamers en slaapkamers werkelijk toegaat. Ik heb nu een moeder en een zoon ontmoet, en de vrouw met wie de zoon samenwoont. Vader ligt in het ziekenhuis. En er kruipt vreemdheid in hoe ze tegen elkaar spreken, hoe ze doen. Een alinea: 'Moeder zette thee voor me, en vertelde over vader. Het was een soort hardop piekeren dat ze deed, ze haalde er van alles bij, ik verdacht haar ervan dat ze al had gedronken. Ook stak ze de ene na de andere sigaret op. Ik kreeg er hoofdpijn van, en als ik eenmaal bij haar weg zou gaan, zou ik stinken naar de rook. Tes zou me vanavond verplichten een douche te nemen - ze wil niet dat ik naar sigaretten ruik als ik naast haar lig.'Zo worden de onderlinge betrekkingen afgebakend. U ziet, niets aan de hand. Later meer. Vrijdag ga ik naar hem toe in Den Haag om een gesprek op te nemen.

Op de tentoonstelling 'Volmaakt Verchroomd' in het Haags Gemeentemuseum is hij nog tot 14 oktober te zien, samen met een keur aan buismeubelen. De fabriek d3 (1932-1935) heeft er veel geproduceerd. Maar ook architecten als Gerrit Rietveld en Mart Stam (zie eerder) ontwierpen ze. Meubelmaker 'Dutch Originals' heeft nu een aantal ontwerpen weer in productie genomen. En, ze hebben deze spotprent (maker onbekend, afkomstig uit het RK Bouwblad, 1934) speciaal voor de tentoonstelling ook echt uitgevoerd. Lastige embouchure. Lijkt iets voor Eric Vloeimans.

Op deze grijze maandag een groet van Dan Geesin.Met beleefde verwijzing naar zijn CD Fat Head, te krijgen bij Get Records, Utrechtsestraat 105 in Amsterdam. Ik zag zijn wondermooie nieuwe film. Waarover later meer.

Ik antwoordde: 'Wat ik me herinner is dat hij bij het zwarte jasje hoorde en op zondag in de kerk gedragen werd. Of het jasje van een jacquet was weet ik niet meer zo zeker. Wat denk je?' Henk van der Haar schreef terug:'Je zag die broeken ook bij jacquets. Zie bijvoorbeeld foto's van vooroorlogse ministers, en dan hadden ze ook nog een vadermoordenaar om. Dominees (als ze niet in toga waren) en ouderlingen droegen inderdaad een zwart jasje bij de fantasiebroek en de hele zwaren een zwarte das zonder motiefje. Een grijze das was een tikje verdacht. Van de ware gelovige werd gezegd dat hij herkenbaar was aan zijn praat, zijn gelaat en zijn gewaad. In mijn jeugd was er een superzware dominee waarvan verteld werd dat hij de fantasiebroek te modern en frivool vond en daarom de kansel in ouderwetse, waarschijnlijk 18e-eeuwse, rijbroek besteeg. De kansel werd trouwens ook wel 'houten broek' genoemd (er zijn memoires van een predikant onder de titel "Dominee in houten broek").'

 Zelf ben ik druk met instellen, ik merk niet hoe oplettend ze naar me kijken. Pas bij het laden van het materiaal - later, thuis - kwamen deze blikken naar de fotograaf aan het licht. De wederzijdsheid van zien en gezien worden. Maar ook de reacties op mijn vrijpostigheid. De achterdocht. Vraagt de mevrouw zich af hoe ze erop komt? Is ze een beetje boos dat ik niks vraag en zomaar doe? Of juist gevleid omdat ze me wel grappig vindt?

 Ovidius schreef al over de bezoekers aan voorstellingen: 'niet om te zien gaan zij, maar om gezien te worden' Maar er bestaan ook 'primitieve' stammen die het maken van foto's beschouwen als zieleroof. Iets van beide zie je hier terug. De zoon die zijn moeder in de rolstoel voorduwt in Oostende - en ook de inzittende - gunt me het voordeel van de twijfel. Net als de honduitlaatster achter hem. Ze denken dat ik hun zielen met zachtheid zal behandelen.

 'Een ultra-rechtse, diepgelovige, herboren, Amerikaanse christen voert oorlog met een wrede, ongelovige, Arabische moslim en wordt daarbij geholpen door een weeë, diepgelovige, sociaal-democratische, Engelse christen. Zij krijgen aarzelend en halfhartig hulp van een orthodox-christelijke Zeeuw, die op zijn beurt weer voor leugenaar wordt uitgemaakt door een ultra-linkse, diepgelovige sociaal-christen uit Scheveningen.

 'Ik schreef terug. 'Mijn grootvader was ouderling van de Ned. Herv. kerk. Ik heb nog wel eens een stuiver moeten gooien in het collectezakje waarmee hij rondging - in jacquet gekleed - in de noodkerk die kort na de oorlog diensten hield in de aula van het Haags Gemeentemuseum. Maar. Nu komt het. 'Op het eind geloofde hij helemaal niets meer.

 'Zei mijn vader - die zelf allang van zijn geloof was afgevallen - op verachtende toon. Ik bedoel te zeggen, hoeveel zich christen of wat ook noemenden geloven ook werkelijk wat zij geacht worden te geloven? Niet zo veel denk ik. Geloven ze dan niks? Ik denk dat ze voor huiselijk gebruik wat tot weinig verplichtende vroomheden hanteren. En die slijten. Zoals ons dienstmeisje Jannie in Eerbeek zei (als je bv. op de vraag waar je sjaal was antwoordde 'ik geloof op het gras laten liggen'): 'Geloven doe je in de kerk, maar hier moet je 't zeker weten. 'De wereld is als het erop aan komt vol Jannies. Islamitische, joodse en gereformeerde. De Jannies zullen ons redden.'

 Hij raakte op dreef, ik ook. Naast ons stond een 35mm projector uit Milaan (1952) te ratelen die een van z'n bewegende schilderijen vertoonde. Ik dacht aan mijn eerste film, gezien op het dorp Eerbeek, in Hotel Nijk. Wat nu precies 'de film was' begreep ik niet. Ik dacht dat die reuzenmachine met z'n geratel en flikkerende lichtjes 'de film was'. Het schimmig gedoe op het scherm in de verte ontging me. Maar dat kon ik Michaël niet vertellen, hij was geïnterviewde, ik niet. Toch zit in zijn films zo'n ervaring. Hij maakt ademende schilderijen.Wat erop gebeurt is onbegrijpelijk maar bevat meer dan genoeg om de geest aan het werk te houden die het raadsel wil oplossen. Maar het zal hem niet glad zitten. Borremans zegt - desgevraagd - 'zeker bestaat er Belgische kunst'. Ga zijn stille films zien in De Appel.