Tegen wie ik het had wist ik niet. Er moest een aanwezigheid zijn die je kon aanroepen. Maar met de jeugdkerk waar ik zondagochtenden niet-begrijpend uitzat, al dacht ik altijd weer dat er achter het glas-en-lood iets schuilging, daarmee had het niets te maken. Wat ik aanriep kwam niet uit preek of bijbel, dat verzon ik zelf. Al had ik geen idee wat het was.  Ik lees  in het debuut van mijn vriend, de niet gelovige Willem Brakman: 'Een Winterreis' (1961):

'Aan het eind van een ondraaglijk eenzame woensdagmiddag tot bij de kerk afgedwaald, was hij de Nieboerweg opgelopen naar omhoog. Hij speurde om zich heen of de kust veilig was, vouwde de handen voor zijn buik en voortwandelend met gesloten ogen riep hij zachtjes: 'Here Jezus, God in den Hemel, geef me een vriendje want ik heb helemaal niemand.' Hij herhaalde dat enige malen om het kracht bij te zetten, waarbij hij nu en dan zijn ogen opendeed om te kijken of er geen fietsers aankw­amen. Ten slotte had hij, na zich nogmaals te hebben overtuigd dat er niemand in de buurt was, hard geroepen: 'Om Uwentwil Amen.' Een onbegrijpelijk woord, maar dat hij zo vaak in een gebed had horen zeggen dat hij het niet durfde overslaan.'

De Nieboerweg loopt langs Duindorp en wordt in Brakmans werk vaak genoemd als de 'Nuboerweg'. Ik denk dat dat komt omdat zijn ouders uit Zeeland kwamen en nog met een Zeeuws accent spraken, net als mijn grootouders. De Winterreis gaat naar Zeeland, waar ook veel van mijn familie vandaan komt. ps. De Julianakerk op Duindorp. Brakman droomde vaak dat hij hier naar buiten gedragen zou worden.

 In het leven van Willem Brakman - lees de biografie van Nico Keuning 'Een ongeneeslijk heimwee' - speelde zijn 'vechtvriendschap' met Nol Gregoor zo'n rol. Gregoor was zijn oudere 'leermeester' en deed zich voor als een belangwekkend letterkundige, Willem moest meer dan veertig boeken schrijven om hem de baas te worden.

 Willem moest en zou vertellen. Waar hij kwam ontspon zich een verhaal. Toen we eens in en gehuurd bootje over de Scheveningse Waterpartij voeren overwon Willem zijn angst voor water met een hersenspinsel over wat zich allemaal onder het oppervlak bewoog en het voorzien had op zijn geslachtsdelen. Hij aarzelde lang voor hij in het bootje durfde stappen. Tenslotte liet hij zich er zo'n beetje in vallen. En begon meteen te vertellen.

 Later, aan zee, bij Duindorp, kwam het verhaal van de aangespoelde toeristenlijken, die er - met strandzand overdekt - uitzagen als ongebakken kroketten.

 heer: Het is nu ieder voor zich, vroeger ging dat allemaal anders en ongetwijfeld erger.

 vrouw: Erger?

 heer: Nu ja, begrijpt u mij niet verkeerd maar de voorschriften waren toen anders, men sloot de voeten aaneen, boog, lichtte de hoed en zei: neemt u mij niet kwalijk mejuffrouw, maar ik vermoed dat u hier niet toevallig staat, daarbij; grijs mantelpakje, handtasje in de linkerhand en zo precies op het tijdstip van de afspraak. Bent u misschien?

 vrouw: Maar dat klinkt helemaal niet erg.

 heer: Waarachtig wel en dat moet destijds zeer vervelend geweest zijn, vernederend en - eerlijk - het verdere voorspel is ook niet alles, zo'n oliegladde, suave man, al die geheimzinnige kaartjes op dat bureau. Het lot zelf, eindelijk eens even zichtbaar. Ik kan het niet helpen, maar ik bespeurde in de diepte van dat hoofd een diepe tevredenheid, sadisme en bankrekening.

 vrouw: Ik weet niet, ik vind het wel vreemd wat u daar allemaal zegt.

 heer: Ik zal het u straks allemaal uitleggen. Kijk goed uit. Kijk goed uit! als we deze oversteek overleven stel ik voor in dat restaurant daar op de hoek een kopje koffie te gaan drinken.

 vrouw: In dat grote strenge?

 heer: Het is niet groot en streng, het is juist stijlvol en intiem. Ik zit er vaak, lees er mijn krant en kijk daar vaak overheen naar dit kruispunt en ik mag wel zeggen dat ik zo mijn ongelukjes heb gezien. Laten we ons niet in die rij voegen. Gauw nu! Dank heilige Christofoor, hier moeten we zijn.

 vrouw: Nou, u was gauw aan de overkant, ik ben buiten adem.

 heer: Wat u hier hoort is muziek. Die is als de stem van God zelf, overal aanwezig, ook op de toiletten. Ik heb eens een man ontmoet die vertelde in Griekenland, op vakantie, in een prachtige baai te hebben rondgezwommen waarin ook Odysseus moet hebben gesparteld. Helaas op de Pastorale van Beethoven die uit de bergen op hem neerdaalde. Ik zeg dit alles maar opdat u zult begrijpen hoe flink we moeten zijn in de toekomst.

 vrouw: Bent u gelovig? U sprak zo over Gods stem?

 heer: Ik ben niet gelovig vermoed ik maar daarom kunnen we wel evengoed dat gezellige plaatsje nemen daar aan het raam. Als het maar even kan zit ik daar. Ik kan er van alles kwijt, bril, mijn pijp en tabak. Een ideale vensterbank.

 vrouw: Ik heb alleen mijn handtasje. Als ik het straks dan maar niet vergeet.

 heer: O, heeft u wat dat betreft maar vertrouwen in mij. Dat doet me weer even aan het geloof denken, nee, ik geloof niet dat ik gelovig ben. U vindt het misschien vervelend dat ik het daar nog even over heb?

 vrouw: Nee, juist helemaal niet.

 heer: Dat is ook weer niet goed. We doemen op en verdwijnen weer en daar moeten we dan vertrouwen in hebben. Dat heb ik niet, ik bekijk dat om zo te zeggen wantrouwend over mijn krant heen.

 vrouw: Het lijkt mij helemaal niet goed dat u hier zo vaak...

 heer: Meer dan dat, het is ook niet goed, wantrouwen deed me tot op heden alleen blijven maar niettemin, hier zitten we nu, stijlvol en gezellig. Wilt u iets bij de koffie?

 vrouw: Niet graag, ik ben eerlijk gezegd een beetje nerveus, ik wil liever alleen maar koffie.

 heer: Nerveus?

 vrouw: Nu ja, zo'n eerste kennismaking.

 heer: Maar mijn beste en nog grote onbekende, dan heeft u ook geen vertrouwen, dat hebben we dan alvast gemeen.

 vrouw: Dat is best mogelijk. Je hebt hier een mooi uitzicht.

 heer: De wetenschap zegt dat alles is terug te voeren op vroeger tijden, een persoonlijke oerknal, een schrik die alle asjes heeft verbogen.

 vrouw: Ik ben bang dat ik me daar niets van kan herinneren. Zullen we bestellen?

 heer: Natuurlijk, wat onattent van me. Eerst koffie, dan de geest. Ober!

 ober: Mevrouw, meneer.

 heer: Twee koffie ober en twee maal appeltaart met.

 ober: Het komt er aan meneer.

 vrouw: Maar ik heb heus geen trek in appeltaart.

 heer: U kunt het altijd nog laten staan. Ik zal natuurlijk wel verwijtend zitten kijken, maar u weet het dan tenminste

zeker. (...)

wordt vervolgd in het nieuwe digitale Tijdschrift Terras.

 Ik blader terug en lees ons op 7 februari 2001: 'Dank voor je weer zo opmerkelijke brief. Om de zo vaak misbruikte dichter Achterberg te citeren: 'De Haag, je tikt er tegen en het zingt' (of snikt?) Ik stel voor om nog eens samen naar het Binnenhof te gaan en daar, luid en duidelijk te roepen "poep!". Men was zelfs van plan de Nieuwe Uitleg te dempen, een en ander in verband met de lastenverlichting (...).

 Oja, die Hyacinth is mij dierbaar. Zo opgewekt en ontembaar nog Den Haag vertegenwoordigen. Ik liep krom van de eerbied langs de deftige huizen, schuw, donker van oog, krom. Dat valt op ik, met mijn blik dus mee, bonnetjes verkopen voor de Jamboree. Op de Kranenburgerweg werd ik woest naar binnen gesnokt en heen en weer gerammeld als nog nooit beschreven. Een in razernijen verpakte whiplash. Wat er allemaal tegen mij (niet in padvindersuniform, want dat had ik nog niet) werd gebruld was verschrikkelijk. IK had ook geen papier bij mij dat mijn onschuld kon bewijzen, maar wel kwam de kopman op het lawijt af en legde alles it. DE vrouw van de man zei alsmaar ach God en zo kregen wij hem klein. IK zal je de plek wijzen, er staat een monument, een klein knaapje, ruggelings voor stenen voeten van de man met bolhoed en dreigende sigaar Je kunt het bij Freud opzoeken. Ook waarom mijn eerbied niet heeft gelden, waar toch menige minusvariant zou zijn gaan haten. (...)

 Je stuk nu. 'Angst hecht zich aan je weet niet wat' etc. is superbe, laat je dat gezegd zijn. (...)

Als steeds oprecht en egelantierlijk, W.

 Niet zozeer als antwoord, nee, over alles ging het bij ons, over Johan Cruyff net zo goed als koningin Astrid van België op wie hij levenslang verliefd was. Ons beider credo was: 'brieven schrijf je over alles.'

 En zo kwamen we eens op juffrouw Vernède, zijn lerares Frans op de MULO, die ik kende al passante in ons Haagse straatje. Op en top een Parisienne, op hakken, in een grijs pakje met een hoedje met voile, en make-up waaraan rouge niet ontbrak. Ze woonde om de hoek. Mijn vader kende haar ergens van en zei dan 'Kijk daar heb je Francoise’.

 Ook in het meeslepende boek van Nico Keuning ontbreekt ze niet: ' In een adem door schrijft hij euforisch over het Scheveningse Bosch. De Bataaf! De ruiterpaden, de geur, het licht. (...) In een andere brief keert hij terug naar de mulo in de Paulus Buysstraat,' waar wij onder leiding van Madame Vernède 'Le petit homme lazen van Alphonse Daudet. Het was donker in de klas, sneeuw hing in de lucht, de klas boog zich in de schemer over het boekje en ik het diepst. En o wonder! Mad­ame liet het licht niet aandoen en de grote, grote kachel 'liet zijn kooltjes in de asklep korrelen op een mystieke wijze.' (...)

 De wereld van Willem Brakman, je kunt hem zo betreden.

 Zijn humor ontbreekt niet. Integendeel. Wat hij zichzelf toestond in de latere boeken komt er mooi uit. Hierbij een blonde Maria Magdalena (anoniem ca. 1300) die ik kreeg als beterschapswens. 

Later meer.. 

 In dat boek zal de bijna levenslange 'vechtvriendschap' van Willem met Nol Gregoor een weerkerend thema zijn. Geen boek van Brakman of er komen wel twee heren in voor die mekaar de loef proberen af te steken. Gregoor, de dichter van wie nauwelijks iets verscheen, ondanks zijn hoog van de literaire toren blazen, en Brakman, de jongen van mindere komaf die tegen de literatuur opzag en veel te lang wachtte met debuteren, maar daarna losbrandde in zo'n vijftig titels.

 Door radiowerk en fietstochtjes raakten we bevriend en 'Nollebol' bleek een weerkerend onderwerp, ook als komische pendant in de romans. Denk aan 'De Graaf van Den Haag' of 'De reis van de douanier naar Bentheim'. Brakman, zoon van een verpleegster en een wisselloper uit het Haagse Duindorp had de verwaten Gregoor nodig als onderwerp.

 Nico Keuning schreef eerder: 'Tijdens een gezame­nlijk bezoek aan de door beiden bewonderde Vestdijk in Doorn steekt de rivaliteit en animositeit bij Gregoor geregeld de kop op. Het komt zelfs bijna tot een handgemeen als Gregoor zijn vriend in het gesp­rek met Vestdijk voor de zoveelste keer naar de achtergrond dwingt. (...) Brakman: 'Ik had zelfs mijn jasje uitgetrokken en maakte in een wit overhemd brede en woedende gebaren. Na afloop krijtwit en uitgeput, hoorde ik Vestdijks commentaar: 'Prach­tig! Net de Franse Revolutie.'

 En nu heb ik de grootste moeite me los te maken uit Duitse speelautomalen met drie cirkels wentelende citroenen. Het woord ‘Gewinnzahl’. Einwurf 10 Pf. Dit moet Winnngen am Mosel zijn. De smaak van Johannisbeeren Süssmost. Maar ik lig in mijn eigen bed en heb pijn in mijn blaas die niet ophoudt, in welke houding ook. Eindeloos pissen.

 Het hotel heette Zum Rebstock, met Bundes Kegelbahn. Ik mocht de houten ballen in de goot terug laten rollen naar de mannen met witte petten. Dat geluid! Maar even later ben ik op de Nürborgring en rij onder reuzen autobanden door.

 Als ik eindelijk licht zie is het zes uur. De pijn is gebleven. Er is een briefje van Steven Brakman over de reis van zijn vader naar Israel, het, graf van Lazarus. Met het bordje ‘Wil de laatste bezoeker het licht uitdoen?’ Voor de biografie.

 Waarin de onaanzienlijke 'Oom Sjaak' van het Weigeliaplein door het Vaticaan wordt uitverkoren. De schrijver wisselt er brieven over met een Eminentie, onbetrouwbaar als altijd. Tussen leven en dood kom je onvergetelijke beschouwingen tegen als deze, over het perron:

'Wat het perron betreft, dat zie ik als een oord van begin en eind, van een eerste en een laatste. Op de borden heeft het er veel van of men daar ongedwongen van hot naar her vervoert, maar dat is schijn, want achter al dat klein vertrekken en ook achter het klein aankomen schemert de grote afreis met al zijn onzekerheden. Ik had er staan wachten met de zoon van oom Sjaak, was weer alleen en kon door deze overgang niet helpen daar een ogenblik bij stil te staan. Het spoorwegwezen beschikt over zeer veel ruimte en veel daarvan is gebruikt voor de hallen en de perrons, zoveel dat ik niet aarzel de grote suggestieve kracht en het onthullend vermogen daarvan te noemen. (...)

En dan gaat het over het wachten: 'Wachtenden staan onder hoge druk, zij worden gereduceerd tot zij die heel ergens anders horen, er evengoed niet hadden kunnen zijn, er in ieder geval spoedig niet meer zouden zijn, maar dan zo of ze er ook no­oit waren geweest...'

En verder en verder. Willem hield niet zo van treinreizen. Altijd bang dat de zijne midden in het weiland langdurig zou blijven stilstaan. Hoe verder op het perron? Raadpleeg Boekwinkeltjes voor 'Een heiligverklaring'.

 Je schildert of schrijft de wereld zoals jij hem ziet. Hij ging daarin zo ver dat sommigen hem onbegrijpelijkheid ver­weten en anderen er van alles achter zochten. Maar het was Willem.

Nu in Singer in Laren een uitgelezen collectie expressionisten te zien is had ik de kans buiten mezelf te treden en met de ogen van Willem en met de vingers van Archipenko, Macke of de mij onbekende Otto Mueller te kijken en te tasten. Navoelen. Natasten. De ontaarde kunst die de Nazi's begrijpelijk genoeg in de ban deden. Zoveel eigenheid was ze onverdraaglijk. Henri Laurens was overigens een Fransman.