Met zijn gezellen kijkt hij vanaf een hoog balkon toe op de optocht bij de verkiezing van een nieuwe rechter, waarbij een kandidaat wordt rondgedragen. Delama­rche, Robinson en de door obesitas avant la lettre opgezwollen Brunelda die een donker kapje draagt.

 Om de kandidaat, die een hoge hoed draagt en daarmee zwaait worden grote borden met zijn naam gedragen. Door zijn aanhangers, 'die gezamenlijk in hun handen klapten en waarschijnlijk zijn naam, een heel korte, maar onverstaanbare naam, in een soort van ritmisch gezang uitriepen'.

 Dan gaat de kandidaat een toespraak houden, verlicht door de lampen van de auto's om hem heen. 'Op de balkons, die met partijgenoten van de kandidaat waren volgepropt, begon men nu ook zijn naam te zingen en klapten daarbij met machinale regelmaat in de handen, die ze over de balustrades hadden uitgestoken.'

 Op alle balkons worden grammofoons aan de gang gebracht, van voorstanders en tegenstanders.

 '...de menigte deinde zonder vast plan heen en weer, de een leunde tegen de ander, niemand stond meer op zijn eigen benen...'

  Je kunt ook zeggen, de gezegende momenten waarop hij verlost was van de gangbare beeldcultuur en achter zijn neus aan kon tekenen. Dat hij ook een tekentalent had was tot hem en vrien­den door gedrongen. Max Brod verzamelde zelfs al zijn krab­bels waarom jarenlang gestreden is, vooral door het Israëlische nationale museum, al kun je Kafka moeilijk een Israëlische kunstenaar noemen. Zijn houding tegenover Israël was zeer ambivalent.

  Franz zelf speelde nog in 1905 met het idee beeldend kunstenaar te worden, nam les en had contact met een kunstenaarsgroep.

 'Hoe bevalt je mijn tekenen?, schreef hij aan vriendin Felice Bauer. 'Eens was ik een groot tekenaar, maar nu probeer ik bij een slechte lerares schools te leren tekenen en heb daarmee mijn talent bedorven.'

 'Maar toch, schrijft hij 'hebben die tekeningen me in die tijd, al jaren geleden, meer bevredigd dan wat ook.'  

 Hij tekende zijn moeder toen ze zat te kaarten met haar man, zoals veel gebeurde in de huiselijke kring. En droomt daar later van.

 'Nu herinner ik me, dat de bril in de droom bij mijn moeder vandaan komt, die 's avonds naast me zit en vanonder haar knijpbrilletje tijdens het kaartspel op een onaangename manier naar me omlaag kijkt. Haar knijpbrilletje heeft zelfs, wat ik me niet herinner vroeger opgemerkt te hebben, het rechter glas dichter bij het oog dan het linker.'

Zie ook: 'Einmal ein grosser Zeichner'. Franz Kafka als bil­dender Künstler, van Niels Bokhove und Marijke van Dorst, Praag 2006.

 Het Olympik Hotel was luxe voor de broedervolken uit het Oostblok. Ik trof er Russinnen met enorm gespierde kuiten, naar Praag gekomen voor luxe boodschappen. Laarzen die hun kuiten niet konden omvatten, zodat de ritsen van boven deels open moesten blijven.

 Het voedsel kreeg je door het in leveren van bonnen uit de stapel die bij aankomst was uit­gereikt. Suiker in de koffie? Een bon. Zout in de soep? Net zo. Na een uitputtende dag waarop ik had geprobeerd de wan­deling bergop uit 'Beschreibung eines Kampfes' terug te vinden landden reisgenote en ik in een café in de Altstadt, waar nog plaats was tussen een groep doodgravers. Wat dat voor werk was? 'Eine traurige Arbeit'. We kregen elk een speldje van de doodgraversvereniging. Een dag later naar Mariënbad in een treintje met wel heel smalle coupés. Kafka was lang, Tsjechen zijn klein.

 In het hotel was de luxe inrichting van de jaren '20 nog bewaard. Het eten bestond zoals overal vooral uit schnitzel met augurken. Toen we om groente vroegen was dat er niet, maar.. Er kwamen luxe kristallen bokalen, elk met een halve sinaasappel. De ober glunderde. Er was juist een wagon uit Roemenië aangekomen en hij had relaties.

 Uit Kafka's dagboek: 'Het is november. Het lijkt hem dat wel iedere maand een bijzondere betekenis heeft maar november nog een bijzonder toevoegsel van bijzonderheid. Voorlopig is daarvan weliswaar niets te zien er valt alleen maar een met sneeuw vermengde regen. Maar dat is misschien slechts de uiterlijke aanblik die altijd bedriegt want daar de mensen zich als geheel onmiddellijk aan alles aanpassen en men toch in de eerste plaats naar het uiterlijk der mensen oordeelt, zou men eigenlijk nooit een verandering van 's werelds loop kunnen waarnemen...'

 Het Joodse kerkhof, Kafka's graf, dat hoefde niet meer. De stad sprak geheel voor zichzelf.

 Overal in de Altstadt stonden huizen in de steigers. Niet, hoorde ik van een dame die bij Radio Praag gewerkt had maar daar weggewerkt was, niet om ze te restaureren maar om voet­gangers te behoeden voor vallend puin.

 Cafés vond je door op het geluid af te gaan. Eenmaal liet ik daar mijn NAGRA-recorder zien en de microfoon ging in het dronken gewoel van hand tot hand. Iedereen zei z'n zegje. De meest voorkomende kreet was 'Husak, de toenmalige communis­tische machthebber. Tot een oudere heer me apart nam en vroeg dat gekrakeel te wissen, want 'ze zitten overal, ook hier'.

 Voor Kafka kwam ik, maar die was in geen boekhandel te vinden. Een ober vertelde hoe zijn Kafka's van de bibliotheek, die hij gehouden had, bij hem thuis door de politie waren opgehaald.

 Ik at in de 'Vegetarna', een vegetarisch restaurant dat gevestigd was in de Zeltnergasse, waar de familie Kafka eens woonde en dat uitzag op de ramen van de Teinskirche er achter, waar licht brandde.

 Een dag later ging ik op goed geluk, met draaiende recorder het gebouw binnen in de Celetna waar Kafka eens werkte en nu een bedrijf in elektronica zat en liep de trappen op tot een heer me vroeg waar ik heen wou. Ik liet  mijn recorder zien. Hij dacht dat de NAGRA stuk was en verwees me naar een ander stadsdeel.

 En zo ben ik nooit in die erker op de tweede verdieping geweest waar Kafka met Gustav Janouch heeft staan kijken naar een demonstratie, Kafka's vaste werkplek.

 Ik sliep in het Olympik Hotel, luxe voor gasten uit het Oostblok in een buitenwijk, tegenover de tramremise, vol roodwitte spandoeken met slogans. Daarna reisde ik naar Mariënbad, waar het sneeuwde, omdat Kafka daar ook eens logeerde met Felice Bauer. Met maar een gedachte: 'hoe kom ik hier weg'.

 Brakman laat dan een functionaris van het Vaticaan de trap op komen die de procedure in gang zet.

 In het boekje 'De weg naar eenvoud' van en over Kafka's vriendin Milena staat een In Memoriam dat ze in 1924 scheef toen hij gestorven was. Over de gevolgen van zijn longtuberculose zegt ze: 'Hij kreeg er een bijna wonderbaarlijke fijngevoeligheid door, en een intellectuele zuiverheid, zo compromisloos dat het iets huiveringwekkends had; als mens daarentegen legde hij al zijn intellectuele angst voor het leven op de schouders van zijn ziekte. Hij was schuchter, angstvallig, zachtaardig en goed, maar de boeken die hij schreef, waren wreed en pijnlijk. Hij zag een wereld vol onzichtbare demonen die de onbeschermde mens vermorzelen en verscheuren. Hij was te helderziend, te wijs om te kunnen leven en te zwak om te vechten.'

 In haar brieven aan oa. Max Brod beschrijft ze hem vergelijkbaar. Of Kafka ’s humor aan haar besteed was weet ik niet. Was hij een heilige, wat dat ook moge zijn? Ik herinner me dat Gerard Reve me zei 'Ja, 't is zonde dat ik het zeg, maar ik ben "gevoelig".'

 Kafka wilde geen snijbloemen aan zijn sterfbed, want die waren ook stervende.

 Zo is er ook het iets minder korte verhaal Gibs auf! (Geef het op!) van Franz Kafka (1883‑19­24) uit november/december 1922. Hier in de oervertaling van Nini Brunt.

 "Het was heel vroeg in de morgen, de straten schoon en leeg, ik ging naar het station. Toen ik een torenklok met mijn horloge vergeleek, zag ik, dat het al veel later was dan ik gedacht had, ik moest mij erg haasten; door de schrik over deze ontdekking was ik niet zeker meer van de weg, ik was in deze stad nog niet zo goed thuis. Gelukkig was er een agent in de buurt; ik liep naar hem toe en vroeg hem ademloos naar de weg. Hij glimlachte en zei: 'Van mij wilt u de weg weten?'

 'Ja,' zei ik, 'omdat ik hem niet zelf vinden kan.' 'Geef het op, geef het op,' zei hij en keerde zich met een grote zwaai om, zoals mensen die met hun lachen alleen willen zijn."

 Alles zit er in.

 Wandelend door een uithoek van het havenkwartier vergelijkt hij de geluiden met vlinders boven bloembedden. Hij krijgt zin ze met een vlindernetje na te zitten 'tot ze heen en weer dartelend wegfladderen de stilte in.'

 En dan komt dit: 'Want nog hebben in deze verlaten uithoeken alle klanken en dingen hun eigen zwijgen, zoals er rond twaalf uur 's middags op heuvels een zwijgen van de hanen, een zwijgen van de hakbijl, een zwijgen van de krekels bestaat. Maar de jacht is gevaarlijk en op het laatst zijgt de achtervolger ineen, wanneer van achteren als een reusachtige horzel een slijpsteen hem met zijn sissende angel doorboort.'

 Stilte, tastbaar, voelbaar. Aanweziger dan geluid.

 Wat doet denken aan Franz Kafka, die naast schrijven, wat zijn bestemming was, ook het 'nietschrijven' onderscheidde. Een geladen dreiging die heel zijn bestaan ondermijnde.

 "Maar toen pakte ik alle kranten en ook manuscripten en kwam er na een tijdje toch een mooi vuur tot stand. Toen ik het vandaag aan Ruzenka vertelde zei ze wat ik verkeerd gedaan had, ik had geen splinters hout gesneden, alleen zo krijg je meteen vuur. Waarop ik snedig: 'Maar er is daar toch geen mes?'

 Zij, onschuldig: 'Ik gebruik altijd het eetmes van het bord.'

 'Daarom is het dus altijd zo smerig en zit het vol kerven. Maar dat je splinters moet maken heb ik erbij geleerd. De vloer heeft ze heel mooi schoongemaakt, je was dus niet vergeten haar dat te zeggen. Op mijn beurt zal ik er morgen proberen achter te komen wat het beste boek over groente kweken is. Hoe je groente uit sneeuw laat groeien zal er wel niet in staan.'

 'Gisteren trouwens, zoals me verteld wordt, heeft vader zich enorm gedragen. Rudl Hermann (laat deze brief niet liggen) was 's middags bij ons om vriendelijk afscheid te nemen, omdat hij naar Bielitz gaat. Ten gevolge daarvan werd bij ons een clownsvoorstelling gegeven waar iedereen aan meedeed. Er zijn nauwelijks familieleden die vader bij deze gelegenheid niet belasterd en beschimpt heeft. De ene is een oplichter, op de ander moet je spuwen (foei!) enzovoorts. Van dat schelden trok hij zich niks aan, zei Rudl. Vader zei dat ook zijn eigen zoon (dus Franz W.N.) een Hallunke was. En toen werd vader geweldig. Ging op hem af, beide armen omhoog, helemaal rood aangelopen. R. moest eruit.'

 De brief gaat door. Moeder Kafka maakte een eind aan dit vriendschappelijk afscheid. 

 Zelf geef ik de voorkeur aan ineenzakkende anemonen, met hun bochtige stelen en gevallen blaadjes op tafel. Menige schilder heeft zich eraan gewaagd. En het was Wim Schippers die het lied 'Oud, oud bloemenwater' schreef. Het wachten is op het huiselijke oordeel: 'zullen we ze nu maar wegdoen, dit kan toch echt niet meer'. Tom van Deel zegt het zo, in zijn Tulpen I en II, te vinden in zijn nieuwe bundel 'Hersttijloos'. Tulpen I:

 Van tulpen is de sterflust onbedaarlijk

Ze zijn een opera van agonie, hun stelen

verlengen zich hun kelen breken open,

verwelkend de bloem van hun jeugd -

in stijl vergooien zij hun pracht

alsof een bruidsstoet langs komt gaan.

En Tulpen II:

 Je kunt de sterflust rekken

hun schoonheid nog verhogen

door weinig water toe te staan.

Zo gaan ze langer drogend

en in verkleurend buigen

hun onvermijdbaar einde aan.

 'Ze doet een van de postvakjes die aan de straatkant van het postkantoor in de muur bevestigd zijn, op slot en kijkt even smekend om zich heen. Alsof voorbijgangers er iets aan kunnen doen dat ze die brief niet kreeg. Of geen brief kreeg.'

 Een verhaal moet een slot hebben. Een open einde bevredigt niet, zegt men. Ik dacht aan Franz Kafka, meester van het niet. Aan zijn 'Gibs auf!'.

 Over niet-schrijven wijdt hij in z'n dagboeken uit. En veel van zijn verhalen eindigen in het ongewisse. Zoals het nooit gepubliceerde 'Herinneringen aan de Kaldabahn', waarin meteen de gelijkenis Kafka-Kalda opvalt. Over een spoorweg in het verre Oosten die zomaar in het niets eindigt.

 In de nooit voltooide roman Amerika is het omgekeerde aan de hand. Met elke stap die Karl Rossmann zet in het on­bekende continent wordt het groter. Zodat 'Der Verschollene' (spoorloos verdwenen) zoals de werktitel was, tenslotte in zijn eigen verhaal verdwaalt. Het mooiste niet-boek dat ik ken.