Ik wachtte in haar huis aan de Reguliersgracht tot ze klaar was. Een bijna kaal huis, met non-descripte meubelen. Waar tegenover stond dat Hanny zich heel goed, pietsje koket ook, kleedde. Ik herinner me de leuke jas met de bontkraag. En zo liepen we dan stijf gearmd door de Halvemaansteeg. Het kostte nog moeite haar haar liefdesgedichten te laten voordragen. Die gingen over Gerard vaak, leek me. Maar ze zei dat 'een oude vrouw' die dingen niet meer hardop kon zeggen. Later deed ze het toch. Ik kwam haar weleens tegen in de tram, dan reed ze met de 24, 25 of 16 naar de Albert Cuyp voor groente. En we praatten wat, meestal over Gerard en Joop en hun perikelen.. Gerard Reve bezocht haar altijd nog, zo lang hij kon in Amsterdam. In de krant staat vandaag dat hun vriendschap - die bewaard bleef na het ophouden van het huwelijk - ook berustte op humor en 'toon'. Zo is het vast. Er zijn verhalen van. Gerard zelf vertelde me de vaste grap dat hij bij aankomst keihard op de deur bonkte en daarbij riep 'Grüne Polizei, aufmachen!''Dat vindt Hanny erg leuk.'Raymond Noë zocht dit liefdesgedicht uit, ik ken geen beter: Op het witte kussen je gezicht leeg en ontspannen als water in de zomermorgen wanneer de wind slaapt en het licht op zijn tenen door de hemel loopt. Terwijl ik je heimelijk bespiedde, bang van ontzag, zoals men kijkt naar oeroude afgodsbeelden, openden je ogen zich om je mond ontwaakte een glimlach zo zacht en schuldeloos dat ik zou zijn neergeknield met mijn hoofd in je schoot als ik gedurfd had. Hanny Michaelis uit: Water uit de rots (1957)

Dat kan omdat hun stemmen bewaard zijn. Zo krijgt hij onder meer antwoord van Gerard Reve, Multatuli, W.F. Hermans en Annie M.G.Schmidt. Hoe ervaren zij de dood, hoe kijken ze terug op hun leven op aarde?Locatie: Under de Wettertour. Data: 16 t/m 23 juni om 20.30 uur en 23.00 uur. Kaarten op het festivalterrein De Westerkeyn op Terschelling.Ook Hagar Peeters, Alexis de Roode en Caroline Kramer zullen enkele dagen verschijnen in het bos, naast de dode schrijvers.

Amerikaanse en Engelse universiteiten kenden al tientallen jaren writers in residence toen de Leidse Letterenfaculteit, op voorstel van hoogleraar Moderne Letterkunde Ton Anbeek, besloot die traditie ook in Nederland in te voeren. Dat Reve als eerste kwam, viel niet bij iedereen in goede aarde. Wilde Reve niet alle Surinamers per tjoekie-tjoekie stoomboot retour sturen naar hun takki-takki oerwoud? Hoogleraar taalkunde Jan Kooij en de letterkundige en Célinevertaler Mani Kummer protesteerden tegen Reves 'platvloerse racisme'. En de eerste van de vier Albert Verwey-lezingen eindigde met een handgemeen tussen de schrijver en een 37-jarige Leidse fan ('een intellectueel'), die met Reve wilde discussiëren over de vraag of socialisme en katholicisme kunnen samengaan. De schrijver, die al een drankje had genomen op de goede afloop van zijn eerste lezing, ontstak in woede en ging de vragensteller te lijf met een gebroken wijnglas. De secretaris van de Letterenfaculteit, Donker, sprong dapper tussenbeide en liep een snijwond op aan zijn linkerhand. Reve had het plan om alle vier de openbare colleges te wijden aan moraal, geloof, politiek en kunst, maar na het incident zag hij daarvan af. Hij schrapte de tirade tegen het socialisme die hij voor de tweede avond had aangekondigd en concentreerde zich op de Vier Zuilen van het Proza: Conceptie, Compositie, Stijl en Woordgebruik.De VPRO-radio zond de lezingen uit in het boekenprogramma.Op de woensdagen 9, 16 en 23 augustus om 20.00 zijn die opnamen terug te horen. Op 23 augustus na 21.00 aangevuld met het vragenuurtje na de slotlezing. In de Avonden eerst fragmenten van deel 1 (meer bleef niet bewaard) en de hele tweede lezing.

Een keer, toen de spanning tijdens de Avonden-opnamen te hoog opliep hebben we een heel langzaam rondje om dat huis heen gelopen, langs de coniferen, 'om af te koelen'. Die spanning kwam voort uit het na jaren weer moeten inzien van de tekst. Vooral de manier waarop zijn ouders erin beschreven worden.Nu, een jaar later, was hij rustiger. Ter gelegenheid van de tweede druk van zijn Verzamelde gedichten had Reve een keus gemaakt om voor de radio voor te dragen. Toch wat nerveus: 'Eigenlijk zijn ze er niet voor gemaakt.'Woensdag na achten zijn in De Avonden 'ruwe' opnamen te horen van die sessie. Gedichten, vergissingen, opmerkingen en terzijdes. In het nawoord bij de gedichten-uitgave haalt Reve zijn leraar Binnendijk aan 'volgens welke de mens oorspronkelijk poëzie gesproken en geschreven zoude hebben, terwijl het op de objectiverende mededeling gerichte proza van veel later datum en betrekkelijk recent zoude zijn'.

Hoe komen die opnamen nu opeens boven water? Het VPRO-radioarchief wordt dezer maanden - eindelijk - op orde gebracht door Nienke Feis. Eigenlijk onbegonnen werk. Er zijn duizenden ongeordende banden uit de jaren 1960 tot 2000. Met vaak niet meer dan slordig genoteerde titels op de dozen. Verdere informatie zou moeten komen van de bon die ooit in zo'n band stak en die verwees naar een draai- of logboek. Helaas, de ordners met draaiboeken én de bonnen zijn vaak voor altijd zoek. Zodat Nienke moet gaan luisteren en navraag doen bij mensen die 'erbij' waren. Gelukkkig heeft ze een goed gehoor voor stemmen en een scherp oog voor handschriften.

Na de dood van Reve, op 8 april jl. kreeg ik een mail van Mark Meeuwis, de technicus die alles opnam en met de hand de bijna 1000 knippen maakte waarmee Reves spreekfouten zijn verwijderd.Gerard had me gevraagd om 'als het kan een katholiek jongen die veel van zijn moeder houdt en bij de padvinders is geweest'. Door een wonder lukte dat. Ik vond Mark. Deze citaten uit zijn mail: 'Ziehier een bericht van een katholieke zeeverkenner met dierenogen, blauwe ogen met niets daarachter, een bericht van de jonge radiotechnicus die beslist van zijn moeder houdt.'(...)'Ik zal altijd blijven onthouden wat ik deed toen ik het bericht hoorde dat Gerard Reve was overleden. Alle herinneringen komen weer langzaam boven.Wat me weer te binnen schoot is dat Gerard het wilde doen laten geloven dat wij een week lang in een kelder opgesloten waren geweest, met alleen een klein raam waar af en toe wat eten door werd geschoven.' (...)'Ook wilde hij graag met mij (naakt) in een kamer verblijven, hij zou me echt niet aanraken. Dit alles is alweer zo'n vijftien jaar geleden. Maar de termen "het is niet onopgemerkt gebleven", "bessen appel" en "dood, dood, dood", galmen nog regelmatig in ons huis.'Binnenkort hopen Mark en ik te luisteren naar wat er op die banden staat, in leespauzes, tijdens het eten, na versprekingen en zo meer.

 Het museum zit in een gasdichte bunker van het type 625B. Er hebben daar zes soldaten gewoond, drie bedden boven elkaar. De collectie vertelt vooral hun leven. Er is een vitrine met inktpotten. Wat doet een soldaat in een bunker? Vraag het Gerard Reve. Hij schrijft brieven aan zijn moeder, met een kroontjespen, die hij steeds in z'n inktpotje doopt, want de balpen is er nog niet, op Feldpostpapier. Hij plakt er postzegels met hakenkruizen op. Wat doet de soldaat verder? Hij rookt. Zijn asbakken en pakjes sigaretten liggen er ook. Anders dan de mensen denken bestaat oorlog vooral uit dreiging. Oud oorlogstuig?

 Ik stelde me de Atlantik Wall voor als nieuw. Zo functioneert dus een hypermoderne oorlogsmachine. Wanneer breekt de hel los? Alles wacht op het sein, nog steeds. Wat overblijft zijn veldtelefoons, handgranaten, roest, bakeliet, papier en tabak.