En nu dan. In het Rijks, zijn dertien kimonomeisjes bijeen. Tezamen een raadsel van toewijding aan, ja wat? Over de relatie tussen de schilder en het in het begin pas zestienjarige model Geesje Kwak is weinig meer bekend dan dat ze kort na de serie, in 1895 emigreerde naar Zuid-Afrika en daar in 1899 aan tuberculose stierf. Breitner werkte aan de serie door met de schetsen en foto's die hij van haar had.

 Beelden van een mager meisje met bleke, sprekende ogen, dat schuilgaat in wolken prachtige stof. Tegen Oosterse achtergronden met veel kamerscherm.

 Welke opdrachten gaf hij haar? Begreep ze uit zichzelf wat hij wilde? Maar wat wilde hij, wat zag hij in haar?

 Aan zelfvertrouwen mankeert het haar niet. Als een geschoolde mod­er­ne filmactrice geeft ze houding en gezicht aan de stemming van de schilder. Zodat je denkt aan Antonioni en Monica Vitti. Alsof de schilder en zij een geheim delen.

 Ze begreep hem zonder woorden, dat moet wel. De kunst van het poseren. Haar blik en lichaam drukten zijn stemmingen uit. Ze kijkt de toeschouwer maar een keer in het gezicht, verder hooguit vanuit de spiegel. Meestal dagdroomt ze.

 En daarna, zo staat secuur te lezen in de catalogus, begon het werk, dat resulteerde in wat eruit ziet als spontaan geschilderde momenten. Terwijl er juist zo vele schetsen en foto's aan vooral gingen.

 Breitner wist wat hij wilde. Geesje wist wat Breitner wilde. Wat dat was wist alleen het oog.

 Maar dan rennen kinderen gillend naar buiten. Volwassenen er achteraan. En beginnen sneeuwballen te gooien en door het ijs te zakken, sneeuw in monden te duwen en meisjes in te wrijven. 

 Mijn in Petersburg wonende vriend Pieter begon zijn radiore­porta­ges met de klank van de sneeuw, waaraan je kon horen hoe koud het die dag was.

 IJspret, in Teylers hangen de schilderijen. En kon ik zoeken naar de bronnen van de hysterie die jong en oud bevangt. Van het schouwtoneel van Breughel en Avercamp naar de vieze natte sneeuw met paardenstront van Breitner. Tot de Elfstedentocht erop volgt.

 Het is, denk ik, de omkering van licht en kleur die extase brengt. Wanneer – midden in de winter - de hemel duister wordt en de aarde opeens wit inplaats van grauw.

 De sneeuwschilder Schelfhout heeft het omkeereffect conse­quent toegepast in zijn zwarte luchten boven blinkend witte sneeuw‑ en ijsvloer­en.

 Hallucinerend! Ik noem dat het woestijneffect, want daar zie je die onverwachte, betoverende omkering net zo: de hemel duisterblauw, het woestijnzand zoveel lichter. Om niet te spreken van vrouw­en met heel lichtbl­auwe ogen. 

 Terwijl er maar één vraag is: 'Hoe?' George Hendrik Breitner moet behalve schilder en fotograaf ook een begaafd casting director en regisseur geweest zijn. Zo iemand die de camera en het palet de kamer uit kan praten door zich volledig te concentreren op een actrice. In zijn geval Geesje Kwak. Ze werkten maar twee jaar samen. Ik zou wat geven voor een filmpje waarop je de twee in de weer zag. Zijn aanwijzingen, haar manier van daarmee om te gaan. 

 Geesje Kwak kon wat bijna niemand kan als er een camera in de buurt komt en de fotograaf zegt 'kijk eens gewoon'.

 Bij Breitner en hoedenverkoopster Geesje (1877-1899, gestorven in Zuid-Afrika) lijkt het of er geen camera is. Ook als er later een schilderij van komt blijft haar naturel bewaard. Ik weet niet of hij haar dan weer liet komen. Er bestaat een boekje met de sessies en wat hij haar betaalde.

 Foto en schilderij raakten elkaar eerder in de 19de eeuw al in het 'afsnijden' van figuren of interieurs, inplaats van alles binnen het klassieke vlak af te beelden. Breitner schaamde zich misschien dat ie niet als z'n vriend Isaac Israëls zo op het oog kon schetsen en schilderen. En verborg dat.

 Maar zijn methode maakte van hem allereerst een regisseur - en decorontwerper ‑ van een actrice. Wel zie je dan de verschillen tussen foto en schilderij - hij maakte haar jonger, languissanter - de Vuillard en Vallotton-achtige tapijten, het behang en de kimono's.

 Wat Marlene Dumas doet is veel simpeler. Een kranten‑ of nieuwsfoto dramatiseren. Gebruikt ze zelf een camera? Ik dacht van niet, ze kiest een foto uit haar archief. Waarmee ze het halve werk aan anderen overlaat.  

 De stad is niet veranderd, George Hendrik Breitner zag hem anders dan de erfgoedfetisjisten. Alles beweegt bij hem, raast en klettert, maakt geluid. De bedrijvigheid van haven en industrie strekte tot diep in de oude binnenstad... laden en lossen, flirten en paraderen.

 Breitner tekende het, fotografeerde en schilderde zonder ophouden, in een roes. Hij maakt de stad in 1900 voelbaar als een levend ding, eigende zich Amsterdam toe. Het tumult van karren met ijzer beslagen, de stank van paardenmest die overal lag - hij kende trampaarden bij naam - eentje heette 'Kist'- en had groot verdriet toen ze weg moesten.

 Rond 1900 is de stad meer op de schop gegaan dan later ooit. Opeens openden zich vergezichten waar de Raadhuisstraat zou komen, of het enorme Wilhelmina Gasthuis.

 Amsterdam is een organisme, waarin generaties elkaar afwisselen. Zo ook die van Breitner en vrienden als Witsen en Isaac Israels. Breitner, de meest Amsterdamse van alle schilders heeft de stad in de ruimte gezet, vanaf eerste etages of liefst hoger bezien. En in het tumult. Als je in het stadsarchief rondloopt hoor je het.

 Wat in het archief het meest raakt zijn z'n schetsboekjes. De trefzekerheid van zijn potlood over dubbele pagina's. Steeds denk je, zou ie dat in olieverf halen? Maar de composities zijn dan weer anders.

 Zou deze expositie ooit in het Stedelijk terecht kunnen? Of het Rijks. En waarom niet? Met die vraag reed ik - in de paardentram - over de Vijzelgracht, langs de bouwputten van de Noordzuidlijn.

 Nu zijn er 2850 negatieven en afdrukken van deze pionier van de straatf­otografie, die kunnen wedijveren met Franse Nabi's als Bonnard en Vuillard. Breitner ging zelden van huis zonder schetsboek, veldezel met schilderskist én vanaf 1889 z'n camera. Ontwikkelen en afdrukken deed hij zelf.

 Om passanten te fotograferen stond hij bij bruggen of stelde zich verdekt op bij straathoeken. Mensen volgen deed hij ook. Soms werd hij opgemerkt, kijkt iemand hem aan. Geen bezwaar, zo te zien.

 In de techniek was hij geen perfectionist. Veel is onderbelicht, grij­zig, onscherp. Met opzet toch. Hij zocht stegen in tegenlicht, donkere silhouetten tegen lichte lucht, nam extreem hoge of lage standpunten, zat graag dicht op zijn onderwerp. Een modernist avant-la-lettre. Waarom toch zoveel foto's? Hij gebruikte ze, zei hij eens als 'spiegel van de herinnering'.

 Morgen na 22.00 in de Avonden meer.

 Het lijkt of Breitner met z'n toes­tel moest rennen om ze nog te kunnen pakken. Ze lopen weg, wijken uit, vervagend, onscherp.

 In de Rotterdamse Kunsthal is een kleine keus te zien uit de foto's van de meester der duisternis. Waarschijnlijk is zijn fotograferen begonnen als het verzamelen van materiaal voor schilderijen, later werd het op zichzelf staand beeldend werk. Donker was zijn stad, de stegen lagen in vochtige schaduw, waar alleen tegen het eind van de dag een straal licht doordr­ong. Zelfs zijn befaamde natte sneeuw bracht nauwelijks licht. Er werd gebou­wd, nieuwe wijken verrezen, maar het resultaat hoefde hij niet. Alleen het slaan van de kraters interesseerde hem.

 Er verscheen in 1989 een boek met Breitner-foto's dat ik in 1991 cadeau gaf aan mijn vriend Johnny van Doorn, op zijn sterfbed in het ziekenhuis in Amster­dam-Noord. Zijn liefde voor de krochten van het ‘spookslot Amsterdam’ indachtig.

 Zandvliet geeft wel de titels van klassieken uit de schilderk­unst waarvan hij heel eigen versies maakte bij z'n tentoonsteling in het Haagse GEM. Naar de make­rs van de oorspronkelijk werken laat hij je raden. Een spannende onderneming waaraan in dit geval ook Gijsbert van der Wal deelnam. Dinsdag mailde hij: 'Beste Wim, moet je kijken hoe mooi de Zandvliet op jouw weblog rijmt met een nocturne van George Hendrik Breitner, die ik vorige week fotografeerde in het Musée d'Orsay in Parijs.'

 En later die dag: 'Beeldrijm? Je zou het haast denken hè? Staat er iets over in een catalogus ofzo, dat je weet?' Maar de catalogus was nog niet klaar, er lag in Den Haag wel één exemplaar ter inzage, waarin niets over Breitner.

 Gisteren mailde Gijsbert: ‘Ik heb de twee plaatjes nog eens naast elkaar gezet en Zandvliets schilderij MOET een kopie zijn van de Breitner. De vorm van de wolken is hetzelfde, de verdeling van licht- en donkerplekken, zelfs de twee oranje lichtjes aan de horizon.’

 Robert Zandvliet maar eens mailen?

 Meegestuurd wordt het boekje 'Brakman's route'. Willem kwam vaak in het Rijksmuseum Twenthe en had z'n vaste favorieten in de collectie, die hier nu zijn afgebeeld met zijn commentaar. De magistrale Isaac Israels 'Voor het feest' is erbij. Een mooie vrouw inspecteert zichzelf voor ze uitgaat. Willem schrijft: 'Het meisje keurt haar verschijning als was zij het niet zelf die daar stond. In haar is weinig warmte, wel scherpte van blik maar zonder toegevendheid.' En zo door. 'Zij doet een stap naar voren, een lichte torsie in de heupen, nog even een beademen van de spiegel en dan zegt ze, een en al handen, lippen, hals, tule:'Maak mij tot wat ik ben...'. Maar Willem weet 'zij behoort tot het type vrouwen die mij niet mogen...'.

 En verderop kom ik Breitners 'Het kimonomeisje' (Geesje Kwak) tegen. En zie, waarachtig, een afhangende hand. Willem: 'Ik ben een handenfetisjist en hier is dan de lang gezochte, niet te overtreffen hand, daarbij ook nog op de juiste manier uitgespeeld, namelijk terloops.' Dit boekje is voor 7,50 te bestellen bij Rijksmuseum Twenthe. Adres: Lasondersingel 129, 7514 BP, Enschedeinfo@rijksmuseumthwenthe.nl