Zie hoe het eerste donker de stad in de armen sluit

en wegdraagt naar wat wij gisteren de toekomst noemden.

O, de stervenden, wat een acrobaten zijn het.

Hier moet je de boot nemen van de ene dag naar de volgende,

of de dwarsliggers grijpen van de brug, hand over hand.

Maar zij zeilen als een slinger tussen eeuwigheid en avond,

duiken, herwinnen zich, balanceren in de lucht.

Wie kan op dit uur meeuwen onderscheiden van spreeuwen,

wind van draaideuren of stromingen buiten de rivier.

Sommigen, als kinderen op schommels, zwoegen hoger en hoger.

Roep ze niet terug roep ze niet binnen voor het eten.

Zie, slijtplekken maken ze, als vliegtuigstrepen aan de hemel.

 Waarin Anneke jarenlang rondwandelde. Laatstelijk in 2011 toen ze me twee uur lang meenam naar haar jeugd in Schaarsbergen. Nog steeds te beluisteren in het Avonden-archief. Dan hoor je hoe radio kan gaan. Zeggen wat je denkt. Het hart op de tong. Niet eenvoudig om het daar te krijgen. Net zo min als op het puntje van de pen. 

 Wij gingen op weg naar haar geboortehuis, diep in het bos bij Schaarsbergen. Het huis waar ze leerde lopen, waar haar ouders gelukkig waren maar van waar ze na een jaar weer ver­huisden. Haar geboortejaar (1948) waar ze zich niets van herinnert was hier bewaard 'als in een graftombe', zei ze vooraf. Eenmaal daar praatte ze over haar jeugd, haar leven en schrij­ven 'waar alles van afhangt' als een barones van Münchhausen.

 Er was naar het scheen een oude kunstschilder in dat huis getrokken. Wij vonden het, aan het eind van een weg het bos in, bij een heitje. Met rondom gesloten deuren. Worstelden ons door het struikgewas. Tot er een deur openging en een oude heer in kamerjas verscheen. De schilder, die er nog steeds woont liet ons binnen en Anneke zag het interieur dat hij, zei hij, volstrekt ongewijzigd had gelaten. Wij keken rond in Annekes onherinnerbare jeugd. De microfoon keek mee.

 Anneke en ik waren verre buren, ze woonde hoog boven het Sarphatipark, waar ze nooit kwam. Alleen die zeldzame keren, zei ze, dat ze zichzelf 'het park waardig keurde'. Kortgeleden verhuisde ze. 

 de conversatie - dan knikkeren de woorden

in hun eigen ongehoorde glans

om bovenaardse buit en laten zich

daarbij door ons gepondereer niet storen.'

 Zo eindigt het gedicht Het ware leven in Anneke Brassinga's gisteren gedoopte bundel Het wederkerige.

Woorden gaan op de loop. Met wat?

Zichzelf. Ons achterlatend.

Toch, ze vangt er wat. Doet ze in een jampot.

Dat gaat niet zonder wellust.

Het gedicht begint met de strofe:

 'Hoe mensen erin slagen vast te houden aan

de nergens op gestoelde onderstelling dat zij spreken

om belangrijke, zinvolle zaken bij te dragen

vond Novalis al in 1797 bewonderenswaard.'

  Zo ontsnapt dit gedicht. Op sleeptouw genomen door het werkwoord 'pondereren'. Waarvan de betekenis zich raden laat. Het gaat om overwegingen van gewichtige aard. 

 Het nachtprogramma Woord brengt onder meer opnamen van hem met pianist Guus Janssen uit 1985, een interview uit 1986 en een Grieks lied waarbij Lehmann zich­zelf op de accordeon begelei­dt.

 Wat me brengt op het oude verhaal dat je onder bij­zondere atmos­ferische omstandigheden - zonnevlekken, het noor­derlicht - radioprogramma's van lang geleden kon opvan­gen. Die op bepaalde frequenties in eeuwigdurende weerkaat­sing bewaard bleven. Zo kon je opeens terecht komen in een wedstri­jdvers­lag van Han Hollander uit 1938 of Duitse legerbulletins uit de Tweede Wereldoorlog.

 Niet alleen Louis Lehmann is vannacht tussen twee en zeven te horen op radio 1, ook bijvoorbeeld Wim Kayzer in gesprek met Rudi van Dantzig en vele anderen. Vanaf morgen ook te downl­oad­en als podcast. 'Woord' is de aanloop naar het digitale Gesproken Woord-archief van de hele Nederlandse radio. Later meer.

 We bedachten een film die geheel zou moeten bestaan uit beelden van bewakingscamera's. Omdat je op zo'n centraal paneel altijd minder ziet binnenkomen dan je zou willen. Steeds weer ontsnappende gestalten, schimmen. Zoekend naar catacombisch proza kwam ik bij 'Een metamorfinist' van Anneke Brassin­ga, in 1997 verschenen in het blad Raster en nu online:

 'Met regelmaat de gipssekssociëteit voor behaarde bejaarden bezoeken, in een ondergrondse parkeergarage. Uit de catacomben dag en nacht het vrolijk galmen van brekend gips en het orgiastisch gebrul van de aldus onthaarde bejaarden. Zelf een gipsontheffing hebben vanwege welig krullende schaam en baard. Die laten bij schroeien door een hoogpotig sletje met opgevoerde krultang onder haar leren opklaprokje. Goedkoper dan de kapper, en elke ervaring is een belevenis. Niet altijd de Himalaya hoeven beklimmen of huis opknappen. Op konen rozebot­telblosjes voelen gloeien, weer buiten staand, verkwikkende brandlucht snuiven. Nu eerst een uurtje Bloem lezen en dan naar Moeder, met haar in de rolstoel naar de pedicure. De uitgestoken eksterogen mee naar huis mogen nemen. Krenten in de pap. 'De trots om het vergeefse.'

 'Op een keer gaat hij dood, zij mag mee. Wat sterven zij lang en gelukkig! Het is stralend weer. De veerman doet minder nors dan in de oude boeken staat geschreven. Het wekt haast twij­fel: is dit wel de goede plek en tijd? Hij zingt weliswaar een smartlap terwijl hij aan de riemen trekt, maar dat doen alle zeelui als er geen vuiltje aan de lucht is. De boot roeit zich steeds in chrysanten vast, ook daarover wordt in de literatuur niets vermeld. Zo duurt de overtocht lang genoeg om hen weer te laten vergroeien; aan de oever der Zorgeloosheid stapt het paar als één man uit. Plato heeft gelijk. Op acht armen en benen kom je razendsnel vooruit, met dubbele radslagen door het panorama dat daarbij tolt alsof je in de schoot van Onver­mijdelijkheid bent beland, in de spil die de acht wervels van het uitspansel beweegt en bijeenhoudt - wat natuurlijk ook zo is. Omdat de sirenen akelig gillen houden ze elkaar de vier oren dicht. Moet dat zo doorgaan? Is hier geen rustige pick­nickweide? Goddank, in Vrouw Holle's Wastunnel worden ze door de roterende ijzeren staven van de pluissproeiborstels vaneen­gereten. Hij kan nog net met de laatste boot terug. Eindelij­k alleen, en hij hoeft zich nooit meer te wassen.'

'Hoe moet je leven? Altijd is er te weinig gelezen om tot een slotsom te geraken, nooit is er dan ook voor al dat lezen - hoezeer ook te weinig - een definitieve rechtvaardiging. De lezer, betrapt middenin het kreupelhout van zijn dolende lectuur, kan geen opheldering verschaffen, niet over wat hij zoekt noch over wat hij eigenlijk aan het doen is. Ja, hij zoekt opheldering. Waarover? Dat staat nog niet vast. 'Geef een precies doel aan het leven; op slag verliest het zijn bekoring.' Dat schrijft Emile Cioran in zijn Beknopt handboek van de ontbinding, in de onderafdeling getiteld Variaties op de dood. Elders, ik weet niet meer waar, want ik ben zelf elders, in Connemara, staat er: 'Er is geen verlossing in het denken' - of stond er 'in de gedachte'? (...)'
 

We reden naar Arnhem, sloegen af naar het dorp. Maar was er een plan? Pas op de parkeerplaats bij het pannenkoekenhuis waarin eens haar kleuterschool gevestigd was begon zich iets te ontrollen.
Regen kletterde op het autodak. Ik gaf A. de microfoon en vroeg waarheen ik moest rijden. Rijdend en pratend bleek toen wat ze in de zin had. UIt haar tas kwamen boeken met gele plakkertjes.
Ik heb voor reportages maar één plan: me met de hoofdpersoon begeven naar een essentiële plaats in diens leven, met open microfoon. En dan zien dat het verhaal ervan verteld wordt tijdens rit of wandeling. Zo'n verhaal ontstaat al pratend. En zien doet spreken.
Anneke bracht me naar het geboortehuis, dat eerst verlaten leek - maar waar de hoogbejaarde huidige bewoner ons tenslotte verbaasd ontving. Daarna liepen we de hei op en peinsde ze na over wat ons overkomen was. 
Het wordt uitgezonden zonder bekorting, behalve in het bezoek aan het geboortehuis. Alles 'aus einem Guss'.
 

Krukkige schootlamp, vensterziek de lichtbron
in tussenbeense glooi waar zij van glorie stonk,
hinderpaal zichzelf bewakend langs het wandelpad
omringd door duisternissen. Tot een der smachters
vat haar vlam, verslindt met lange tand de franje
en inkeert, schoenlappergelijk, naar rupsgestalt.

Hij kwijlt niet minder nog erop; zo komt de maan
fluwelig tasten, ontrijst dit nachtelijk wachten
en weggevaagd hervindt zich in de grijze as de hand.

 'Zo is ons leven verdeeld tussen twee verschillende manieren
van waken en sluimeren. Er is het waken van het brein waarbij het ingewand gehoorzaamt, passief is. Er is het waken van het ingewand waarbij het brein passief is, gehoorzaamt, zich laat bevelen. Ofwel de werking daalt af, van het brein naar de buik, de zenuwen, de ingewanden; dat is wat wij waken noemen; ofwel de werking stijgt op, vanuit de buik, de zenuwen, de ingewanden, naar het brein, en dat is wat wij dromen noemen. Het kan voorkomen dat die laatste werking heftiger is dan de eerste, dan grijpt de droom ons sterker aan dan de werkelijkheid. Sommigen zijn misschien wakend een dwaas en dromend een geestrijk man.

 Een mens is alleen echt in slaap, als alles aan hem slaapt. U ziet een mooie vrouw. Haar schoonheid treft u, u bent jong; op slag begint het orgaan van uw genot te zwellen. U slaapt, en dat ongezeglijke orgaan speelt op; onmiddellijk verschijnt u de mooie vrouw weer, en uw genot van haar is wellicht nog wellustiger. Alles voltrekt zich in omgekeerde volgorde. Als de werking van het ingewand op het brein sterker is dan die van de buitenwereld, zien we hoe een imbeciel met koorts, of een hysterica of vapeurlijdster, opeens grote allure krijgt en fier, hooghartig en welbespraakt wordt, nil mortale sonans. De koorts zakt, de hysterie bedaart, de stompzinnigheid herleeft. Nu begrijpt u enigszins wat het is, die zachte kaas die de holte van uw en mijn schedel vult (...).'