Het gezin woonde op Kijkduin. Ze schepten zand achter de tuin waar 't duin begon, brachten het in de kamer en maakten zo een binnenhuisstrand.

 Mijn grootvader, die als kapitein bij de Holland Amerikalijn verlamd was geraakt, zat vrijwel zonder pensi­oen thuis. Nog een tijdje probeerde hij wat te verdienen als bewaker van de fietsenstalling, maar de jongens waren hem te snel af.    

 Dit is Kijkduin, ontvolkt en deels afgebroken tijdens de Tweede Wereldoorlog. De Katwijkselaan, waar ze woonden is verdwenen.

 'Bedolven onder het zand. Wist jij dat al?'
De 47 'Delflandse hoofden' tussen Scheveningen en Hoek van Holland zijn onzichtbaar geworden.
Zoals Wim schrijft: 'Ik weet dat de basaltkeien voor altijd in onze hoofden en voeten liggen opgeslagen, maar ze hadden ons wel even kunnen waarschuwen, zodat we op gepaste wijze afscheid hadden kunnen nemen (maar een rondje rond een pier zwemmen, zie ik me niet meer doen).'
En hij zegt dat het misschien beter is zo. Want er zijn er heel wat verzopen door de 'trek' rond de pieren. Waaronder ikzelf op n haartje na. Later schreef ik:

 'Mijn benen waren stijf en zwaar geworden. Bij iedere golf kreeg ik meer water binnen. Tenslotte kon ik alleen nog met moeite mijn gezicht boven houden. Ik keek recht in de zon. Mijn armen en benen hadden de strijd gestaakt, maar mijn hersens wilden terug.
Ik kreeg een arm half omhoog.'
(...)
 'Rillend, ijskoud, lag ik op gloeiend zand. Mijn hoofd nog vol razend zeegeluid braakte ik hulpeloos gulpen zeewater. Mijn arm was blauw. Er stonden mensen over me heen gebogen. Ik zag open monden en bolle ogen, ver weg boven grote knieën.
Later werd verteld wie me op het droge had gebracht.
Een gymnastiekleraar had mijn arm gezien, me eruit gehaald en kunstmatige ademhaling toegepast.'
 

 Ik zocht dit heenkomen in een ver, maar toch nabij verleden,
bij een brief op dbnl die Clara Eggink in 1935 schreef aan Menno ter Braak.
Ze woonde toen met Jacques Bloem op Kijkduin, aan zee achter Den Haag, waar in dat jaar ook mijn moeder woonde, in 't zwartwit stuifzand. Over lang vergeten letterkunde. Hij eindigt met een hartelijke groet maar NIET aan 'Weetal Kwaakgraag', wie zou dat geweest zijn? Du Perron? Ik bedoel, ik schuil soms in het verleden, daar is het veilig,  Alles is al gebeurd.

Kijkduin, 8 december 1935
 
Beste Menno,
heel erg bedankt voor de duiten, die wederom weer even zoovelen '[Kunstzij]' draadjes waren, die mij uit het 'moeras' hielden. Hoewel ik er nog niet voor in het 'Ritz hotel' kan gaan logeeren, waren zij toch de 'Vader' van een luchtig oogenblikje 'tusschen twee nachtmerries'.
Natuurlijk wil ik met genoegen met je over Kramers converseeren, als wij dan na vijf minuten over iets anders beginnen, want ik vind het nu al vrij zot van mijzelf, dat ik zooveel papier aan dien mijnheer verdaan heb.
Je artikel over Van Vriesland-Buning vond ik zeer goed en juist. Curieus toch, dat je beste Zondagochtend uitbarstingen meestal over de verworpen poëzie gaan.
Hartelijke groet, ook voor Ant en van J.
(niet voor Weetal Kwaakgraag)
je Clara

Mijn ps. Ter Braak - nog steeds zeer leesbaar - schreef 's zondags voor de Haagse krant Het Vaderland.
 

 Frank de Bruijn schrijft: 'Die bovenste foto met de twee PCC's is niet uit de jaren zestig. De achterste wagen is een 2100 (herkenbaar aan het ontbreken van de bestuurderscabine) en de eerste uit die serie is op 12 februari 1974 afgeleverd. De heistelling achter de tram is voor de nieuwbouw aan de Zeeruststraat waarmee men in februari 1982 is begonnen.
Van die nieuwbouw is verder nog niets te zien en de schaduwen zijn vrij lang. Ik denk dat deze foto uit februari of maart 1982 is.
Wim Noordhoek schrijft dat hij in de plannen de keerlus niet kan terugvinden. Op de tekening kan je hem echter duidelijk zien, alleen ligt hij te zijner tijd uiteraard wat verder van de kust af.
 Er bestaan overigens wel degelijk plannen om de keerlus op te heffen, omdat men op lijn 11 RandstadRail-materieel wil gaan inzetten. Dat materieel heeft aan beide kanten een bestuurderscabine en dan is een keerlus niet meer nodig.
(...) Overigens staat dat alles nu op losse schroeven, omdat het geld voor de plannen voor Kijkduin en Scheveningen op is.
Zo gaat dat in Den Haag.'
 

 Ze was de dochter van een kapitein op de Holland Amerika Lijn die in 1935 uit Havana naar huis terugkeerde met een eenzijdige verlamming als gevolg van een attaque. Pensioen was er nauwelijks. Ze verhuisden uit Den Haag naar de Katwijkselaan op Kijkduin. Dat was goedkoop wonen toen.
Afgebroken in de oorlog, dit laantje.
Deze foto laat m'n moeder en haar jongere zus Bé zien, ze deed conservatorium maar emigreerde in 1953 naar Nieuw-Zeeland en heeft daar nooit meer een piano aangeraakt.
Mijn moeder werd onderwijzeres.
 

 De foto's zitten deels in albums, met onderschriften, waaraan je goed kunt zien waarom Judith Herzberg formuleerde 'leven is wat ze vroeger deden'.
Alles deed er zo toe. Ik denk dat de meisjes naar de stad gaan, naar iets feestelijks (waar hadden ze de feestjurken vandaan?). En dat ze staan te wachten op de open auto die ze er heen zal brengen.  

 De rondgang die Wim de Bie en ik maakten door het complex Widerstandsnest 66, net ten zuiden van het voormalige Mammut Gerät Erica, de enorme radarinstallatie bij Kijkduin, bracht ons terug bij de oude angstdroom van tekenaar Pieter Kühn: ze zijn er nog.  
Daar beneden in de bunkers zelfs heel voelbaar.
Onze rondleider Ronald kan het ook zo mooi onder woorden brengen.
Per afdeling sliepen hier negen militairen en een officier in stapelbedden. En die jongens zaten hier niet slecht, zo aan zee. Er stonden kasten en stoelen, er hingen schilderijtjes, de kachel brandde. In het zand werden nog lege Duitse bierflessen gevonden.
 

 En kijk, daar was de Rode F. die me al jaren achtervolgt. Eindelijk weet ik nu wat hij betekent: Feuerlöschgerät. Eronder stond een brandblusser. 

 Nee, dit complex is niet voor het publiek toegankelijk.
En na 1 september komt er niemand meer, dan doen de vleermuizen hun winterslaap.
Laatste verrassing: eenmaal weer bovengronds wachtte ons een politieauto: 'Heren!'

 Maandag na 21.00 is onze afdaling te horen in de Avonden.

 Oude waakzaamheid bekroop me, meteen wist ik zeker dat ik hier eerder had gestaan, met dit zelfde zicht op het duinpad en daarachter de zee, waar elk moment een fietsende duinwachter kon langskomen die zich liet voorttrekken door z'n hond.
‘Ze waren fanatiek.’
‘Dat zijn ze nog,’ zei Ronald.
Binnen in het pikdonkere gangenstelsel was alles als vanouds, elke twintig meter de ijzeren sporten die naar een mangat leiden. De gangen verbinden onderaardse gebouwen met elkaar waar, althans in dit complex tijdens de oorlog werd geleefd door zo'n 200 á 250 man. In angstige spanning, want de Duitsers geloofden in een invasie bij Scheveningen. Heel Scheveningen was - en is nog - een vesting.
We bezichtigden jongenskunst, tekeningen, ooit met houtskool gemaakt in de jaren dat ik hier kwam.
En, ik maakte opnamen die maandag na 21.00 te horen zijn in de Avonden.      
Morgen verder.

 Ronald schrijft: 'Dit is in het gangenstelsel in het voormalige Duitse complex Widerstandsnest 66, net ten zuiden van Mammut Gerät Erica (Kijkduin). De Stichting Atlantikwall Museum Scheveningen is sinds 3 jaar bezig met werkzaamheden in dit gangenstelsel waar deze 'Rode F' te vinden is. Dit gangenstelsel met een 4-tal bunkers wordt ook gebruikt voor het overwinteren van vleermuizen.'

 En dan komt deze uitnodiging, mede gericht aan Wim de Bie: 'Dit complex is niet voor het publiek opengesteld maar mocht u dit complex willen bezoeken dan kunt u met mij contact opnemen. Het bezoeken van dit complex kan tot 1 september.'
Donderdag zullen Wim en ik DV weer de 'Rode F' betreden.

 ps. dat Mammut Gerät Erica stond aan het eind van de Savornin Lohmanlaan op het hoogste duin en was een enorme radar installatie.

kijkduin wie zou het niet herkennen je kunt kijken wat je wil de duinen lijken stil te staan maar dit laat ons weten wat er gaande is

 Die van Wim had een echt landje, de mijne deed het op een braakliggende strook achter de tuin van ons nieuwbouw rijtjeshuis.Slechte grond, duinzand met veel cement en stukken steen die achter waren gebleven van de bouw. Ik heb wat steentjes geraapt daar. En gespoten bij droog weer. Bonenstokken stonden er altijd, rabarber ook, alleen eetbaar met kilo's suiker. Sla natuurlijk. Worteltjes..

 En tomatenplanten. Het gezin at 's zomers wekenlang tomaat. Tomaat op het brood, gevulde tomaat, tomaat meegebakken met eieren, tomatensla, zelfgedraaide tomatensoep. Elke dag. Kennissen en buren kregen zakken tomaat mee, en nog raakte de oogst niet op.In het nabijgelegen Westland werden ze al doorgedraaid. Zo hield mijn vader zijn jeugd in Zeeland levend. En sindsdien kijk ik naar tuintjes, langs spoordijken en rivierboorden, waar ook.