Over de doodstille Deventerweg waait het gerucht aan dat de Walburgkerk - Zutphens Notre Dame - in brand staat. Ik kijk net zo lang in de verte tot ik de torenspits ook echt zie branden, hoewel je de kerk van daar onmogelijk kunt zien. De volgende dag bleek dat loodgieters op 30 maart 1948 bij restauratiewerk brand hadden veroorzaakt. Neem 'Gevaar' uit Armando's laatste bundel 'Liever niet':

 'Verder geen berichten, geen bewijs

en geen bezoek,

slechts een jachtig jagen naar gevaar.

Hier ligt een koud beginsel,

een voorwerp dat aandachtig kijkt,

het draagt een zware vracht,

maar bleef voorlopig zwijgen.

Verder geen beproeving, geen bestand

en geen enkele bewaking,

slechts dwalen in een dweepzieke duisternis.'

Eens was ik bij Armando thuis. Hij woonde toen nabij Otterlo in een zeer Veluws huisje, maar wel met een pantervel op de vloer en legde uit, terwijl er weer een landbouwmachine voorbijreed,  dat er nergens meer lawaai was dan op het platteland. Daarom werden de opnamen van Herenleed, daar in de buurt, steeds gestaakt wegens geluidshinder. Armando leeft niet meer en ik lees zijn juist herdrukte laatste dichtbundel. Onheil, denk ik daarbij, veel. Dit is 'Ledematen':

 Het heeft een vierkante kaak,

lippen van een achterdeur,

lurven op een kier.

Stel dat het in beweging is,

misschien een boom, misschien

een afscheid van het bos.

Het hoofd uit vrije wil,

de armen liggen gelijkvloers.

Per slot van rekening de benen.

De benen?

Benen hebben gevouwen voeten.

Raap de ledematen op,

ga onmiddellijk weg.

 Vanmiddag zag ik In Kranenburgh in Bergen een indrukwekkende tentoonstelling van vooral nieuwe schilderwerken van Armando. Vijftig werken. In een grote kelder waar ze echt de ruimte krijgen die ze nodig hebben. De bosranden. Goed versus kwaad, de oorlog, Duitsla­nd.

 In zwart en wit vaak. Een bosrand wordt alles ineen. Hier sta je in het licht, ginds verdwijn je in een peilloos donker. Waarin alles kan schuilgaan. Bosrand, hek, vlag, slagveld, melancholie, dat zijn de titels.

 Schuldige landschappen, doopte hij ze ooit. Waarbij hoort het verhaal van de jonge Armando en het Kamp Amersfoort, waar hij in de oorlogsjaren vlakbij woonde en getuige was. De betekenis drong pas nog goed tot me door toen me gevraagd werd waarom ik mijn eigen ongeluk toeschreef aan de gevels van Den Haag. Ongeluk, dreiging veruitwendigd. Dat moet wel, anders red je het niet. 

 Eerder al zijn er bij Armando 'misdadige' schilderijen of landschappen. Ook te zien in Bergen.

 Vanmiddag kwam de rust om het goed tot me door te laten dringen. De Melancolia die je al bij Dürer vindt. Hier in twee, drie doeken zonder uitweg.

 Krasse kleuren, uitersten in de vorm. Altijd nurks. De Armando die aan boksen deed, maar ook viool speelde.

 Het raadsel blijft. 'Wat de bomen hebben gezien, daar krijgt hij de vinger niet achter,’ zegt de toelichting. 

 'Tijdens de wandeling,

het voortschrijden der voetstappen,

op weg naar de tafel.

Het bestek ligt haastig naast de honger,

de witte kamers van weleer

worden gulzig bestormd.

Tijdens de voetstappen en

de wandeling

vertoonden zich levende leegtes.'

 Ik ontmoette Armando in Otterlo, waar hij woonde vlakb­ij de zandvers­tuiving waar Herenleed werd opgenomen. Opnamen die vaak onder­broken moesten worden als er straaljagers overkwamen. Hij was erheen getrokken om de stilte, zei hij. Op de vloer van zijn losstaande Veluwse huisje lag een luipaardvel. Er kwamen rijen tractoren met landbouwmachines voorbij. En hij zei: 'Nergens zo veel lawaai als op het platteland.' 

Er is een gedicht dat heet 'Daarom' en dat zo begint:

 'Op de deur hing een gesloten slot.

Buiten groeiden de bloemen

en toch moesten de mannen wachten.

Hoe luidde de opdracht?

Daarom.

(...)'

 Waarom is afdoende. Zoals de bundel in z'n geheel. Een gevecht dat zichzelf beëindigt. Een leven.

 Er wordt gevochten, Lancelot is nabij. Wapengekletter. Alles in de geest, tot het bittere einde, zoals het een gevecht betaamt.

 De geest zit vol fortificaties, dwaalsporen, woede en zwijgen. Een enkele godin niet te na gesproken, die 'der moedelozen'.

 En dan komt De veldslag:

  'In het gevecht

heeft hij het onderspit, heeft hij

de overwinning verloren, de

aanval aangeraakt.

Mocht hij de macht beschuldigen?

 Een wang van hout en zwarte geur.

 Hij moest de duisternis bewaken,

een veldslag leren kennen.

Ondanks de waanzin en de dwang

is tot nu toe niets vernomen.'

 Nee, het loopt niet goed af. Dat krijg je ervan. Een magistrale bundel.

Dat spreekt aan. Je maakt iets, om hoogst persoonlijke redenen. En vervolgens is er een schilderij. En dat brengt vragen met zich mee. Die te maken hebben met kunst, met publiek enzomeer.
Terwijl de oorspronkelijke beweegredenen lagen in een hoogstpersoonlijke thematiek.
Armando's 'Schuldige landschappen' raken nooit uitgeput. Integendeel. Ik denk dat ze uitingen zijn van een guerrilla tegen de tijd.
Zelf zal ik er nooit aan wennen dat ik een spoorrails kan oversteken waarover nog maar minuten eerder een trein reed.
Op de zelfde manier kan Armando niet aanvaarden dat de bomen zijn blijven groeien op die plek bij Amersfoort.
En zo ga ik denken 'die rails weten er meer van'.
Morgen vragen genoeg.