Er zijn er ook die niet beroemd waren, maar zich toch lieten fotograferen als sterren. In het boek Fotostudio Merkel 1913-1969 is een hoofdstuk aan ze gewijd. Wie waren zij? Je krijgt de indruk dat ze eerst exclusieve kleren lieten maken bij modehuizen als Hirsch & Cie en daarna naar de boudoirs van Jacob Merkelbach togen. Wie hun kleren bekostigde weet je niet. Voor wie hun foto's bestemd waren kun je ook alleen maar raden. De - toen nog onbekende - spionne Mata Hari was één van hen.

 Nog steeds zijn er genoeg kennelijk vermogende vrouwen die geld uitgeven aan couture. Maar ze gaan bij mijn weten niet meer naar fotografen als Jacob Merkelbach, die je in deze tijd eerder stylist zou noemen. Als je zijn werk met de niet naamloze (de rekening bleef bewaard) maar wel onbekende mevrouw Brandes uit 1919 ziet hoor je zijn stem, die dingen zegt als 'dat 'n pietsje schele kunt u juist benadrukken..' of 'er mag gerust wat doorheen schemeren mevrouw, zo wilde u het toch?'

 ps. Het achterdoek schilderde hij bij op de glasplaat.. Toch bleef de opname onaf.

 Vanavond was de opening in het Amsterdamse Stadsarchief. Het boek met de gerestaureerde platen is onthullend. Op deze foto bijvoorbeeld, uit Jacobs eerste jaar als beroeps rookt actrice Fie Carelsen een sigaret, waaraan Merkelbach eigenhandig een elegante rookpluim heeft getekend. En nu ik beter kijk, aan de streepjes in het patroon van haar jurk heeft hij ook wat toegevoegd. Zo wordt kijken naar meer dan 600 gedigitaliseerde glasplaten een eindeloos tijdverdrijf.

 Eerder schreef ik over de foto's die dochter Mies Merkelbach in 1967 maakte van een VPRO-radioteam in de studio bovenin het Hirsch-gebouw aan het Leidseplein. Ik herinner me de decorstukken, haar regieaanwijzingen. Fotografie was niet alleen het opzetten van een tableau vivant, achteraf kwam er ook nog teken- en schilderwerk bij.

 Ga kijken naar wat boven kwam van een fotostudio gespecialiseerd in toneelspelersportretten en mode - schuin tegenover de Schouwburg en boven het modehuis Hirsch. Hoe Merkelbach door poses heen ziet en mensen tevoorschijn haalt die je straks kunt tegenkomen.

 Wat me daar overkwam had ik niet eerder. Ik ging stemmen horen van fotografen die aanwijzingen gaven, lang geleden. En dacht ja natuurlijk, de fotograaf was God, die je beel­tenis vastleg­de, die anders met je in het graf zou verdwijnen.

 Sommige stemmen waren ronduit nors, zoals die bij por­nodia's uit de jaren '50. Vrouwen in met moeite zelfgemaakte sexy bikini's en gekapt voor de gelegenheid kijken bevreesd in de lens. En ik hoor de stem van een Groot Kunstenaar, die zich - op een grassig landje of in een benauwde kamer - verheft tegen een nietig model. Voor jou een ander. Ik moest daar weg, weg van die vrij­gevochten mensen.

 Terug naar dit picknickende gezin in Nabokov-tijd. 'Ach mevrouw,' zegt Piotr Vedenisov in 1910, 'als we nu die beide parasols.. En even stil blijven zitten graag.' Gelachen werd er niet. Foto's waren ernst.

 Ik kwam buiten en dacht aan de stem van Jacob Merkel­bach en de actie van het Amster­dams Gemeen­tearchief aan de overkant: 'Red een portret'.

 Nu pas hoor ik hoe hectisch die tijd was. Bovenop het Hirschgebouw stond Duits afweergeschut, terwijl Mies daaronder foto's maakte voor valse persoonsbewijzen. In 1967 zag ik dus een van de laatste studiofotografen aan het werk. Die wist van pose. Ook die van de acteur of literator. Van de fotostudio als podium. Uitlichten. Nog net meegemaakt hoe dat ging. Achteloos legde ze je handen waar ze moesten liggen, schikte, duwde je rug recht.

 'Kijk maar naar dat raam. Ja, zo blijven zitten.' Je ziet ons wat verstrakt kijken. Maar haar gezag was groot. Ze had Wilhelmina nog gefotografeerd in 1948. Een heel goede foto. Kijk maar op de beeldbank van het Amsterdams Stadsarchief onder Merkelbach.

 Arie Schippers heeft een serie schilderijen gemaakt - puur uit belangstelling voor wat verdween - van vooroorlogse letterkundigen in pose: hand onder de kin, vorsende blik. Van zo'n portret, het beeld dat van je rondging vóór tv, hing zoveel af. Sinds de snapshot is dat weg. Tenzij de schrijvers zichzelf een pose aanleren. Conny Palmen, zo zei Klaas Koppe eens, kan anytime overschakelen op Conny Palmen.

 Erg benieuwd wat er boven water komt als straks alle Merkelbach-glasplaten gedigitaliseerd zijn.

 Een fotostudio, gespecialiseerd in toneelspelersportretten en mode - schuin tegenover de Schouw­burg en boven het modehuis waar de beroemde eerste Nederlandse mannequins Ippy en Gertie (1916-1919) werkten.

 Vanmiddag op het Stadsarchief met Anneke van Veen, die een tentoonstelling en een website voorbereidt, een blik mogen werpen op een van de pakweg 14.000 Merkelbach-glasplaten daar. Dat kwam, het ploegje jonge radiomakers dat in oktober 1967 in die zelfde studio werd gefotografeerd door Mies Mer­kel­bach - voor een visitekaartje - hoorde tot haar laatste klanten en er komt een ten­toonstel­ling.

 In een filmpje van Juri Voogd legde ze haar werkwijze uit. Een kwestie van regie. Eerst je onderwerp leren kennen, dan een passende pose. We werden met resolute geba­ren - geestig maar beslist - als tableau vivant neergezet. Met een grote nadruk op handen. Sprekende handen. Waarachtig, ze had ons dóór. Nog steeds denk ik 'typisch Peter Flik, Jan en Nico Haasbroek en ik'. En nu weet ik: handen. We waren zo onder de indruk van de studio dat we mevrouw Mies eerst vroegen de stokoude gipsen decorstukken van haar vader nog één keertje te gebruiken. En daarna of ze er ook zelf op wilde. Met zelfontspanner gebeurde dat.

 De website wordt op 4 april as. gelanceerd. Op 13 september komt het Stadsarchief met een tentoonstelling en boek gewijd aan Merkelbach.

'Zij waren gevuld met allerlei attributiën die bij de opstelling konden gebruikt worden. Balkonhekken, kolommen met bloemvazen en dergelijke malle dingen, waarmee een gewoon mensch nooit in aanraking komt; geschilderde achtergronden die zalen of parken moesten voorstellen waren er te vinden, en het kostte dikwijls moeite om onder die ongewone dingen een keus te doen.

 'En zo zie je mensen die niet lezen kunnen verdiept in een boek en een visboer op klompen staan aan de balustrade van een landhuis.'